سیدمحمد حجت کوهکمریحُجَّت کوه‌کَمَری، سیدمحمد، فقیه و مرجع تقلید امامی قرن چهاردهم بود. فهرست مندرجات۲ - پدر ۲.۱ - تحصیلات ۲.۲ - وفات ۳ - تحصیلات ۴ - رسیدن به مقام اجتهاد ۵ - فعالیت‌های علمی ۶ - شاگردان ۷ - تصدی اداره حوزه علمیه قم ۸ - از دیدگاه بزرگان ۸.۱ - صاحب ریحانة الادب ۸.۲ - شهید مطهری ۹ - خدمات ۱۰ - وفات ۱۱ - خصیصه‌های اخلاقی ۱۲ - آثار ۱۲.۱ - حدیثی ۱۲.۲ - فقهی ۱۲.۳ - اصولی ۱۲.۴ - رجالی ۱۳ - تألیفات شاگردان از سید حجت ۱۴ - فرزندان ۱۵ - فهرست منابع ۱۶ - پانویس ۱۷ - منابع ۱ - شناخت اجمالیوی در ۱۳۱۰ (۱۲۷۱ش) در تبریز در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد. خانواده‌اش از سادات کوه‌کمر ، محلی از توابع اَهَر در منطقه آذربایجان شرقی ، بودند. نسب او به علی‌اصغر، فرزند امام سجاد علیه‌السلام، می‌رسد [۱]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج۲، ص۲۳، تهران ۱۳۷۴ش.
[۲]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم،ج ۱، ص ۹۳ـ۹۴، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
که تبار وی با ۲۵ واسطه به وجود پر جود امام سجاد (علیه السلام) مـی رسـد و از آن شـجـره طـیـبـه شـاخ و بـرگ و میوه می گیرد. او فـرزنـد سید علی برادر زاده سید حسین کوه کمری تبریزی می باشد که از مراجع مـعـروف نجف بودند. ۲ - پدر۲.۱ - تحصیلاتدروس عالی فقه و اصول را در نجف نزد میرزا حبیب‌اللّه رشتی ، فاضل ایروانی و فاضل شربیانی آموخت و نزد فاضل شربیانی بسیار محترم بود. [۳]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج۲، ص۲۵، تهران ۱۳۷۴ش.
[۴]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر،قسم ۴، ص ۱۴۹۴، مشهد ۱۴۰۴.
[۵]
شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۰۹، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.
او از فاضل شربیانی، زین‌العابدین مازندرانی ، سیدمحمد بحرالعلوم و محمدحسن مامقانی اجازه روایت داشت و فرزندش محمد و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی از او اجازه روایت داشتند. [۶]
شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۰۹، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.
[۷]
المسلسلات فی الاجازات: محتویة علی اجازات علماء الاسلام فی حق شهاب‌الدین الحسینی المرعشی النجفی، جمعها نجله محمود مرعشی، ج۲، ص۴۲۵، قم: کتابخانه آیةاللّه مرعشی نجفی، ۱۴۱۶.
وی پس از تکمیل تحصیلات به تبریز بازگشت و به تصدی امور دینی مردم پرداخت. ۲.۲ - وفاتسیدعلی در ۱۳۱۹ش در تبریز درگذشت. پیکرش را به قم منتقل کردند و در صحن حرم حضرت معصومه سلام‌اللّه‌علیها به خاک سپردند. [۸]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج۲، ص۲۵، تهران ۱۳۷۴ش.
[۹]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر،قسم۴، ص۱۴۹۴، مشهد ۱۴۰۴.
حاشیه بر فرائدالاصول و مکاسب شیخ‌انصاری از آثار اوست. [۱۰]
المسلسلات فی الاجازات: محتویة علی اجازات علماء الاسلام فی حق شهاب‌الدین الحسینی المرعشی النجفی، جمعها نجله محمود مرعشی، ج۲، ص۴۲۵، قم: کتابخانه آیةاللّه مرعشی نجفی، ۱۴۱۶.
عموی سیدعلی، سیدحسین کوهکمری (مشهور به تُرک، متوفی ۱۲۹۹)، نیز از عالمان بنام و از شاگردان محمد حسن نجفی و شیخ مرتضی انصاری بود و شاگردان بسیاری داشت. [۱۱]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۲۶۲ـ۲۶۵، قم ۱۴۰۵.
۳ - تحصیلاتسیدمحمد حجت ادبیات، ریاضیات، طب‌قدیم و برخی علوم جدید را در تبریز آموخت. بیشتر دروس مقدماتی فقه و اصول و کتاب ریاض‌المسائل سیدعلی طباطبایی را نیز در همان‌جا نزد پدرش فراگرفت و خود به تدریس شرح لمعه شهیدثانی پرداخت. [۱۲]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج۲، ص۲۳، تهران ۱۳۷۴ش.
[۱۳]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ج ۱، ص ۹۳ـ۹۴، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
در ۱۳۳۰ (=۱۲۹۱ش) برای ادامه تحصیل به نجف رفت. فقه و اصول و حدیث و رجال را نزد سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی ، سید ابوتراب خوانساری ، شیخ‌الشریعه اصفهانی ، سیدمحمد فیروزآبادی ، میرزا حسین نائینی ، آقا ضیاء عراقی ، علی قوچانی و شیخ‌علی گنابادی فراگرفت. ریاضیات و نجوم را نیز در نجف از حیدرقلی‌خان سردار کابلی آموخت. حجت در ایام تحصیل در نجف به بیماری سختی مبتلا شد و به توصیه پدرش به تبریز بازگشت، اما پس از مدتی دوباره به نجف رفت و علاوه بر ادامه تحصیل، به تدریس نیز پرداخت. [۱۴]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج۲، ص۲۳ـ۲۴، تهران ۱۳۷۴ش.
[۱۵]
محمد شریف‌رازی، ج۱، ص۹۸ـ۹۹، ۱۹۷،آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
[۱۶]
المسلسلات فی الاجازات: محتویة علی اجازات علماء الاسلام فی حق شهاب‌الدین الحسینی المرعشی النجفی، جمعها نجله محمود مرعشی، ج۲، ص۴۲۶، قم: کتابخانه آیةاللّه مرعشی نجفی، ۱۴۱۶.
و در اثر بدی آب و هوای نجف و ضعف مزاج، ناچار در سال ۱۳۴۹ ه.ق به قم مهاجرت نمود و با آن لیاقت و استعداد ذاتی و اندوخته‌های علمی و فضیلتی که داشت مورد توجه وعنایت خاص شیخ عبدالکریم حائری قرار گرفت بـحـدی کـه او را در جایگاه نماز خود دستور اقامه نماز جماعت داد و در بالای سر حرم حضرت معصومه (علیه السلام) تعیین نمود ضمن انجام نماز جماعت، به کلیه امور و مسائل مذهبی و شرعی مردم رسیدگی می نمود.۴ - رسیدن به مقام اجتهادوی از برخی استادان خود اجازه روایت داشت، از جمله از پدرش، آقاضیاء عراقی ، شریعت اصفهانی ، سیدابوتراب خوانساری ، عبداللّه مامقانی ، سیدحسن صدر ، شیخ محمدباقر بیرجندی ، حاج‌شیخ‌عبدالکریم حائری یزدی و محمدحسین کاشف‌الغطاء . از میرزای نائینی ، شریعت اصفهانی، آقاضیاءالدین عراقی و برخی دیگر از استادانش نیز گواهی اجتهاد دریافت نمود. [۱۷]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج۲، ص۲۴، تهران ۱۳۷۴ش.
[۱۸]
المسلسلات فی الاجازات: محتویة علی اجازات علماء الاسلام فی حق شهاب‌الدین الحسینی المرعشی النجفی، جمعها نجله محمود مرعشی، ج۲، ص۴۲۷، قم: کتابخانه آیةاللّه مرعشی نجفی، ۱۴۱۶.
سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی [۱۹]
شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۳۵، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.
از او اجازه روایت داشت.۵ - فعالیت‌های علمیسید محمدحجت در نجف حلقه درس بزرگی داشت، اما به علت بیماری ناچار نجف را ترک کرد. وی از ۱۳۰۹ش در قم سکونت گزید و در آن‌جا به تدریس پرداخت. شیوایی بیان، حسن سلیقه و تسلط در تدریس و احاطه‌اش بر آرا و منابع فقهی ، شاگردان فراوانی را به حلقه درسش جذب نمود. [۲۰]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج۲، ص۲۴، تهران ۱۳۷۴ش.
[۲۱]
علیرضا ریحان، آینه دانشوران، ج۱، ص۸۱، چاپ ناصر باقری بیدهندی، قم ۱۳۷۲ش.
[۲۲]
حسین نوری همدانی، «مصاحبه با استاد آیت‌اللّه حسین نوری»، حوزه، ص۳۷،سال ۵، ش ۳ (مرداد و شهریور ۱۳۶۷)
[۲۳]
مرتضی مبرقعی، «مصاحبه با آیةاللّه سیدمرتضی مبرقعی»، ج۱، ص۷۲، حوزه، سال ۸، ش ۱و۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).
[۲۴]
عزالدین زنجانی، «مصاحبه با استاد آیت‌اللّه سیدعزالدین زنجانی»، ج۱، ص۳۷، حوزه، سال ۴، ش ۵ (آذر و دی ۱۳۶۶).
به گفته مرتضی حائری یزدی، از شاگردان مبرِّز و نیز داماد حجت، [۲۵]
مرتضی حائری یزدی، سرّ دلبران: عرفان و توحید ناب در ضمن داستان‌ها، ج۱، ص۱۶، به کوشش رضا استادی، قم ۱۳۷۷ش.
درس خارج فقه او، پس از درس آیت‌اللّه حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مهم‌ترین درس حوزه علمیه قم به شمار می‌رفت.۶ - شاگردانفقیهان بزرگی در درس حجت شرکت کردند و شاگردان متعددی نزد او تربیت شدند، از جمله سیدمحمد محقق داماد ، میرزا هاشم آملی ، محمدعلی قاضی طباطبایی ، شیخ موسی زنجانی، مرتضی حائری یزدی، ابوطالب تجلیل تبریزی، علی‌صافی گلپایگانی، لطف‌اللّه صافی گلپایگانی، سید نصراللّه مستنبط، محمد کرمی، علی غروی و جعفر سبحانی [۲۶]
مرتضی حائری یزدی، سرّ دلبران: عرفان و توحید ناب در ضمن داستان‌ها، ج۱، ص۱۶، به کوشش رضا استادی، قم ۱۳۷۷ش.
[۲۷]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، ج۱، ص۱۹۴ـ۱۹۷، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
[۲۸]
مرتضی مبرقعی، «مصاحبه با آیةاللّه سیدمرتضی مبرقعی»، ج۱، ص۷۲، حوزه، سال ۸، ش ۱و۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).
[۲۹]
موسوعة مؤلفی الامامیة، قم: مجمع الفکر الاسلامی، ج۱، ص۴۱۸، ۱۳۷۸ـ۱۳۷۹ش.
[۳۰]
موسوعة مؤلفی الامامیة، قم: مجمع الفکر الاسلامی، ج۲، ص۳۲۹، ۱۳۷۸ـ۱۳۷۹ش.
شیخ عبداللّه مامقانی، شیخ ابراهیم مراغه‌ای،سید محمد حسین طباطبایی،سید ابراهیم علوی مقبره‌ای، میرزا ابوطالب تجلیل تبریزی،آسید یوسف مزلقانی،سید ابوالقاسم تهرانی، شیخ نصرت تبریزی میانجی،ابوالمجد بروجردی، آقا معتمد کرمانشاهی، شیخ احمد عراقی، حاج سید مرتضی ایروانی، احمد قمی، شیخ اسحق قفقازی، شیخ اسدالله کاشانی، سید اسدالله ده خرقانی می‌باشند.۷ - تصدی اداره حوزه علمیه قمحجت کوهکمری، که در علم حدیث نیز بسیار تبحر داشت، مورد احترام و اعتماد شیخ عبدالکریم حائری یزدی بود تا آن‌جا که حائری در اواخر عمر احتیاطات فتوایی خود را به وی ارجاع می‌داد و نیز او را، به جای خود، برای اقامه جماعت در حرم حضرت معصومه سلام‌اللّه علیها تعیین کرد [۳۲]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، ج۱، ص۹۰ـ۹۱، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
[۳۳]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۳، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
[۳۴]
محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان،ج۱،ص۳۰۵، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش.
[۳۵]
المسلسلات فی الاجازات: محتویة علی اجازات علماء الاسلام فی حق شهاب‌الدین الحسینی المرعشی النجفی، جمعها نجله محمود مرعشی، ج۲، ص۴۲۷، قم: کتابخانه آیةاللّه مرعشی نجفی، ۱۴۱۶.
سیدمحمد حجت، پس از وفات حائری‌یزدی، همراه با سیدمحمدتقی خوانساری و سید صدرالدین صدر، اداره حوزه علمیه قم را برعهده گرفت. این سه فقیه، در زمانی این مسئولیت را برعهده گرفتند که اوضاع سیاسی و سخت‌گیری‌های رضاشاه پهلوی درباره فعالیت‌های دینی و تنگناهای ایجاد شده در مورد عالمان دینی ، حوزه قم را در وضع دشواری قرار داده بود. ۸ - از دیدگاه بزرگان۸.۱ - صاحب ریحانة الادبمرحوم میرزا محمد علی مدرس صاحب ریحانة الادب که یکی از تلامذه و شاگردان ایشان می باشد در حق استاد خود می نویسند: سـیـد سـنـد، حبر معتمد مولینا الاجل سید محمد بن سید علی بن نقی بن محمد حسینی کوه کـمـری که از سادات آبادی کوه کمر نامی از توابع تبریز، به صحت نسب و شرافت حسب، در غایت شهرت معروف می باشد نسب عالیش به سید محمد مصری ملقب به حجازی از اولاد علی اصغر بن الامـام الـسـجـاد (علیه السلام) موصول می گردد ایشان حاوی فروع و اصول، جامع معقول و منقول، فقیه کـامـل، عالم عـامل، عابد زاهد،محدث ثقه رجالی، دارای کمالات نفسانیه حائز مقامات معنویه مـی بـودنـد در مـضمار مسایقت گوی سبقت را از اکابر و اقران ربودند حاوی قدح معلی و مرجع تقلید گروه انبوهی از شیعیان و استاد الکل فی الکل می باشند. ۸.۲ - شهید مطهریمرحوم استاد شهید مرتضی مطهری می نویسند: مـرحـوم حـجـت یک سیگاری بود که تا کنون نظیر او را ندیده بودم گاهی سیگار او از سیگار دیگر بریده نمی شد بعضی از اوقات هم که می برید بسیار مدتش کوتاه بود طولی نمی کشید که مجددا سیگاری را آتش می زد در اوقات بیماری اکثر وقتشان صرف کشیدن سیگار می گشت وقـتی مریض شدند و او را برای معالجه به تهران بردند، در تهران اطبا گفتند چون بیماری ریوی دارید باید سیگار را ترک کنید و به سینه تان ضرر دارد ایشان ابتدا به شوخی فرموده بودند: من این سینه را برای کشیدن سیگار می خواهم اگر سیگار نباشد سینه را می خواهم چه کنم؟ عرض کردند به هر حال سیگار برایتان ضرر دارد و واقعا مضر است، ایشان فرموده بودند واقعا مضر است گفته بودند بلی واقعا همینطور است فرموده بودند دیگر نمی کشم یک کلمه نمی کشم کار را یکسره نمود یک حرف و یک تصمیم این مرد را به صورت یک مهاجر از عادت قرار داد. ۹ - خدماتحجت کوهکمری در این اوضاع، بیشتر بر ساماندهی حوزه و رسیدگی به وضع معیشتی طلاب اهتمام داشت. وی در پاره‌ای مسائل سیاسی و اجتماعی، مانند مبارزه با بی‌حجابی، نیز اندکی دخالت می‌کرد، اما رویکرد عام او، اجتناب از برخورد فعال با مسائل سیاسی و رویارویی مستقیم با حکومت بود و از این‌رو، در دوران مرجعیت خود از ملاقات کردن با شاه وقت و دیگر رجال حکومتی پرهیز می‌کرد و آنان را به حضور نمی‌پذیرفت. [۳۶]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم،ج ۱، ص ۱۰۴ـ۱۰۵، ۱۱۲، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
[۳۷]
«نجوم امت، :۷ آیت‌اللّه سیدمحمد حجت»، نور علم،ص۸۶-۸۷، ش۱۰ (خردد ۱۳۶۴).
[۳۸]
عزالدین زنجانی، «مصاحبه با استاد آیت‌اللّه سیدعزالدین زنجانی»، ج۱، ص۴۰، حوزه، سال ۴، ش ۵ (آذر و دی ۱۳۶۶).
حجت که پس از وفات حائری‌یزدی، یکی از مراجع تقلید شده بود، در پی رحلت سید ابوالحسن اصفهانی در ۱۳۲۶ش و حاج آقاحسین قمی در ۱۳۲۷ش، از مراجع تقلید مشهور گشت و مقلدان فراوانی، به‌ویژه در منطقه آذربایجان، یافت. [۳۹]
مرتضی حائری یزدی، سرّ دلبران: عرفان و توحید ناب در ضمن داستان‌ها، ج۱، ص۲۰۶، به کوشش رضا استادی، قم ۱۳۷۷ش.
[۴۰]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم،ج ۱، ص۱۱۳، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
وی در قم ، مدرسه‌ای دینی به نام مدرسه حجّتیه ساخت که بنای آن از ۱۳۲۴ش آغاز شد. این مدرسه علاوه بر محل سکونت طلاب و مدرّسان، دارای مسجد و کتابخانه نیز بود و از مدارس مهم و بزرگ آن زمان به شمار می‌رفت. [۴۱]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم،ج ۱، ص۱۸۵-۱۹۰، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مدرسه حجّتیه، به کوشش رضا استادی، در ۱۳۵۴ش به چاپ رسید. مدرسه حجّتیه اینک بخشی از «مرکز جهانی علوم اسلامی» است که طلاب غیرایرانی مقیم قم، در آن‌جا به تحصیل علوم دینی می‌پردازند. یـکـی دیـگـر از خـدمات ایشان، کتابخانه نفیس و ذی قیمتی است که در قلب مدرسه حجتیه جا گـرفـتـه اسـت و اکنون بیش از ۲۵ هـزار جـلـد کتاب متنوع و نفیس در زمینه‌های کتب درسی طلا ب، تفسیر ادبیات، اخبار و احـادیـث و رجـال و تـاریـخ مـی بـاشد. ۱۰ - وفاتسیدمحمد حجت، پس از یک دوره بیماری سخت، در ۶۲ سالگی در ۱۳۳۱ش در قم وفات یافت و در حجره‌ای کنار مسجد مدرسه حجّتیه به خاک سپرده شد. در سوک او مجالس متعددی برگزار و در رثایش اشعار بسیاری سروده شد. [۴۲]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم،ج ۱، ص ۱۶۸ـ۱۸۴، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
[۴۳]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم،ج ۱، ص ۳۱۸ـ۳۱۹، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش)
به گفته حائری یزدی، [۴۴]
مرتضی حائری یزدی، سرّ دلبران: عرفان و توحید ناب در ضمن داستان‌ها، ج۱، ص۲۰۶ـ۲۱۳، به کوشش رضا استادی، قم ۱۳۷۷ش.
وی بارها از روز فوت خود خبر داده بود و ساعاتی پیش از وفات، مُهرِ نامه‌های خود را شکست. [۴۵]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ج ۱، ص ۱۶۵ـ۱۶۶،قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
در آخـرین روز بیماری خود، برای شکستن مهر خویش استخاره کرد آیه (و له دعوة الحق) آمد و او را به لقاء الله بشارت داد چنانکه بر روی سنگ قبر ایشان در مدرسه حجتیه قم نیز حک شده است (و بعد ما استشار بکلام الحق فی کسر خاتمه اجیب بقوله تعالی و له دعوه الحق) امر به ثم تناول التربه الحسینیه و قال آخر زادی من الدنیا التربه فلبی دعوته زوال یوم الاثنین ثالث جمادی الاولی ۱۳۷۲ ه.ق). وقـتـی خـبر مرگ سید محمد حجت به مرحوم سیدحسین بروجردی رسید در فقدان همسنگر و یار و کمک خویش فرمودند: (کمرم شکست). ۱۱ - خصیصه‌های اخلاقیپرهیزکاری، بردباری، پرهیز شدید از تظاهر و حافظه قوی حجت را ستوده‌اند. [۴۷]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم،ج ۱، ص ۱۰۰، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
[۴۸]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ج ۱، ص۱۰۴ـ۱۰۵،قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
[۴۹]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم،ج ۱، ص۱۱۱ـ ۱۱۲، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
مرتضی مطهری نیز، به مناسبتی، از اراده قوی او یاد کرده است. وی از شهرت به شدت پرهیز داشت و در زمان مرجعیت خود اجازه نداد در مجالس و منابر نامی از او برده شود یا عکس او در جراید به چاپ رسد. [۵۱]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، ج۱، ص۱۰۶، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
ایـشـان دارای حافظه قوی و ذهن وقاد و فکر صائب بودند و در مورد حافظه شان از خودشان نقل شـده است که می فرمودند: اگر ۲۰ سال پیش حدیثی را در بحار الانوار دیده باشم با فضل الهی هم اکنون می توانم بگویم عین روایت چه بوده و در کدام صفحه آن قرار داشته است. و از دیگر خـصـوصیات روحی آن مرحوم این بوده است که از تظاهر و خود نمائی گریزان بوده است او به اصـحـاب و دوسـتان خود همیشه توصیه داشت که از تبلیغ و ترویج وی، خود داری نمایند به اهل منبر می فرمودند: راضی نیستم نام مرا بر منابر ببرید. او از عزم و تصمیم قوی بر خوردار بوده است و این اراده‌های استوار و محکم است که رجال بزرگ و تاریخ ساز را می سازد و بالندگی می بخشد. ۱۲ - آثارحجت در حدیث و فقه و اصول تألیفات بسیاری دارد. ۱۲.۱ - حدیثیمهمترین آثار حدیثی وی عبارت‌اند از: لَوامِعُ الاَنوار الغَرَویة فی مُرْسَلاتِ الآثارِ النَّبَویة، درباره روایات مرسل نبوی و تعیین موارد قابل اعتماد آن؛ مُسْتَدْرَکُ المُسْتَدرَک فی اِستِدراکِ ما فاتَ عن صاحبِ المُسْتَدرَک، که تکمله‌ای است بر مُسْتَدْرَکُ الوَسائل محدّث نوری؛ و جامعُ الاحادیث و الاصول (نام دیگر آن: مَجْمَعُ الاحادیث)، که ناتمام ماند. [۵۲]
محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، ج۱، ص۳۱۹ـ۳۲۰، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش.
[۵۳]
جعفر حسینی اشکوری، فهرست کتب خطی کتابخانه سیدمحمد حجت کوهکمری، ج۱، ص۴۱ـ۴۲، قم ۱۳۷۷ش.
۱۲.۲ - فقهیآثار مهم فقهی او عبارت‌اند از: کتاب‌البیع؛ کتاب‌الصلوة؛ کتاب‌الوقف؛ تَنْقیحُ المطالبُ المُبْهَمَة فی عَمَلِ الصُّوَرِ المُجسّمة؛ و مناسک حج که ابتدا در تهران و سپس در ۱۳۶۸ در قم و تبریز چاپ سنگی شد؛ خلاصةالاحکام، ترجمه فارسیِ بِدایةُ الهدایة (اثر موجز فقهی شیخ حرّ عاملی )، که در ۱۳۴۳ در تهران منتشر شد؛ منتخب‌الاحکام (تهران ۱۳۲۵ش) [۵۴]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج۲، ص۲۴ـ۲۵، تهران ۱۳۷۴ش.
[۵۵]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۶، ص۲۳۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۶]
خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی،ج ۵، ستون ۳۸۷ـ۳۸۸، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.
[۵۷]
محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، ج۱،ص۳۱۸-۳۱۹،تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش.
حاشیه بر بعضی کتاب‌های فتوایی، از جمله وسیلة النجاة سید ابوالحسن اصفهانی (تهران ۱۳۷۰) و عروةالوثقی سیدمحمد کاظم طباطبایی یزدی.حاشیه عروه ابتدا در ۱۳۶۶ در قم و سپس همراه با حواشی پنج تن از مراجع، در ۱۳۷۱ در تهران چاپ شد. [۵۸]
خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی،ج ۵، ستون ۳۸۷، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.
[۵۹]
خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی عربی،ستون ۶۲۱ـ۶۲۲، تهران ۱۳۴۴ش.
۱۲.۳ - اصولیحجت در اصول فقه، رسالة الاستصحاب و حاشیه بر کفایة الاصول آخوند خراسانی را نگاشت. [۶۰]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، ج۲، ص۲۴، تهران ۱۳۷۴ش.
[۶۱]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۲۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۲]
شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۳۵، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.
[۶۳]
جعفر حسینی اشکوری، فهرست کتب خطی کتابخانه سیدمحمد حجت کوهکمری، ج۱، ص۴۸ـ۴۹، قم ۱۳۷۷ش.
[۶۴]
جعفر حسینی اشکوری، فهرست کتب خطی کتابخانه سیدمحمد حجت کوهکمری، ج۱، ص۵۰ـ۵۳، قم ۱۳۷۷ش.
۱۲.۴ - رجالیاثر رجالی وی، حاشیه‌ای بر تَنْقیحُ المَقال عبداللّه مامَقانی است. [۶۵]
شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۳۵، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.
به گفته سید شهاب‌الدین مرعشی‌نجفی، [۶۶]
شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۳۵، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.
برخی تألیفات حجت کوهکمری، به خط خود او، در کتابخانه ایشان بوده است.۱۳ - تألیفات شاگردان از سید حجتبسیاری از شاگردان حجت، تقریرات درس او را نگاشته‌اند، که نسخه‌های خطی شماری از آن‌ها در کتابخانه شخصی او بوده است. [۶۷]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۶، ص۲۳۸، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۸]
جعفر حسینی اشکوری، فهرست کتب خطی کتابخانه سیدمحمد حجت کوهکمری، ج۱،ص۳۵-۳۸،قم ۱۳۷۷ش.
[۶۹]
جعفر حسینی اشکوری، فهرست کتب خطی کتابخانه سیدمحمد حجت کوهکمری،ج۱، ص۱۹ـ۲۲، قم ۱۳۷۷ش.
جعفر حسینی اشکوری، فهرست کتب خطی کتابخانه سیدمحمد حجت کوهکمری،ج۱، ص۴۹ـ۵۰، قم ۱۳۷۷ش.درس او در مبحث بیع، به قلم یکی از شاگردانش، یحیی فاضل‌همدانی، در ۱۳۷۳/۱۳۳۳ش در قم چاپ شد. همچنین تقریر دیگری از این مبحث به قلم ابوطالب تجلیل تبریزی، با عنوان البیع در همان سال در تبریز و بار دیگر در ۱۳۶۸ش در قم به چاپ رسید. [۷۰]
خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج ۵، ستون ۳۸۷ـ۳۸۸،تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.
[۷۱]
خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی عربی،ستون ۱۳۸، تهران ۱۳۴۴ش.
[۷۲]
موسوعة مؤلفی الامامیة، قم: مجمع الفکر الاسلامی، ج۲، ص۳۲۹، ۱۳۷۸ـ۱۳۷۹ش.
علی صافی گلپایگانی نیز تقریرات درس اصول فقه او را با عنوان المَحَجَّة فی تقریرات الحُجَّة نوشت که در ۱۳۷۷ش در قم چاپ شد. تفسیر معروف التبیان فی تفسیر القرآن تألیف شیخ طوسی نخستین‌بار به همت میرزا علی آقا شیرازی و حمایت سیدمحمد حجت، در دو مجلد، در فاصله سال‌های ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۵/ ۱۳۲۲ـ ۱۳۲۵ش در تهران چاپ سنگی شد [۷۳]
محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان،ج۱،ص۳۲۰، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش.
[۷۴]
اکبر ایرانی‌قمی، روش شیخ‌طوسی در تفسیر تبیان، ج۱، ص۳۹ـ۴۰، تهران ۱۳۷۱ش.
حجت کوهکمری به جمع‌آوری و نگاهداری میراث شیعه بسیار علاقه‌مند بود و از این‌رو از زمان اقامت در نجف، نسخه‌های خطی ارزشمندی را در کتابخانه شخصی خود گردآورد [۷۵]
«نجوم امت، :۷ آیت‌اللّه سیدمحمد حجت»، نور علم،ص۹۱، ش۱۰ (خردد ۱۳۶۴).
[۷۶]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۲۷۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۷]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۲۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۸]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۴، ص۷۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۹]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۴، ص۱۷۷، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۰]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۸، ص۲۵۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۱]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۸، ص۳۲۷، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۲]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۲ـ۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
فهرستی از این آثار در ۱۳۷۷ش به اهتمام سیدجعفر حسینی اشکوری با ثبت شصت اثر منتشر شده، ولی برخی منابع [۸۳]
«نجوم امت، :۷ آیت‌اللّه سیدمحمد حجت»، نور علم،ص۹۱-۹۹، ش۱۰ (خردد ۱۳۶۴).
تعداد آن‌ها را (با ذکر عنوان) ۱۲۵ اثر دانسته‌اند.آثار و تألیفات سیدحسین کوهکمری و تقریرات نگاشته شده شاگردان او هم نزد محمد حجت بوده است [۸۴]
محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، ج ۱، ص ۳۰۸، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش.
[۸۵]
جعفر حسینی اشکوری، ج۱، ص۲۰ـ۲۱، فهرست کتب خطی کتابخانه سیدمحمد حجت کوهکمری، قم ۱۳۷۷ش.
[۸۶]
جعفر حسینی اشکوری، ج۱، ص۴۰، فهرست کتب خطی کتابخانه سیدمحمد حجت کوهکمری، قم ۱۳۷۷ش.
مجموعه نسخ خطی کتابخانه محمد حجت کوهکمری هم اکنون در کتابخانه عمومی آیت‌اللّه مرعشی نجفی نگهداری می‌شود. [۸۷]
رضا استادی، گروهی از دانشمندان شیعه، ج۱، ص۶۸۹، قم ۱۳۸۳ش.
۱۴ - فرزنداندو تن از فرزندان سیدمحمد حجت کوهکمری از عالمان دینی بودند. سیدمحسن حجت در ۱۳۳۷ یا ۱۳۳۸ (۱۲۹۷ یا ۱۲۹۸ش) در نجف به دنیا آمد. وی همراه پدرش به تبریز و سپس به قم رفت. پس از تحصیل فقه و اصول نزد پدر خود، در ۱۳۲۵ش به نجف رفت و در دروس فقه، اصول و هیئت سید عبدالهادی شیرازی ، محمدکاظم شیرازی ، محمدطاهر اردبیلی سیدمحسن حکیم و سیدابوالقاسم خویی شرکت کرد و خود حلقه درس تشکیل داد [۸۸]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم،ج ۱، ص ۱۴۰ـ۱۴۲، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
؛ [۸۹]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم،ج ۱، ص۱۹۳، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
[۹۰]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ج۲، ص ۳۶۹،قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
[۹۱]
محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، ج۲، ص۱۳۰ـ۱۳۱، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش.
[۹۲]
عبدالحسین جواهرکلام، تربت پاکان قم، ج۳، ص۱۳۵۷، قم ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳ش.
سیدمحسن حجت در حدود ۱۳۷۳/ ۱۳۳۳ش به قم بازگشت و به تدریس علوم دینی و اقامه جماعت در مسجد مدرسه حجّتیه پرداخت. وی در ۱۳۵۶ش در قم وفات کرد و در مدرسه حجّتیه، در کنار پدرش، به خاک سپرده شد. [۹۳]
محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، ج۲، ص۱۳۱، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش.
[۹۴]
عبدالحسین جواهرکلام، تربت پاکان قم، ج۳، ص۱۳۵۹، قم ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳ش.
وی آثاری در فقه و اصول و تفسیر تألیف کرد [۹۵]
خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی،ج ۵، ستون ۲۱۴ـ۲۱۵، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.
[۹۶]
محمدهادی امینی، معجم‌المطبوعات النجفیة: منذ دخول الطباعة الی النجف حتی الان، ج۱، ص۳۷۴، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
[۹۷]
محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، ج۲، ص۱۳۲، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش.
[۹۸]
عبدالحسین جواهرکلام، تربت پاکان قم،ج ۳، ص ۱۳۵۸ـ۱۳۵۹، قم ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳ش.
سیدحسن، فرزند دیگر حجت، در ۱۳۰۱ش در نجف به دنیا آمد. در ۱۳۰۹ش همراه پدرش به قم رفت [۹۹]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ج ۱، ص ۱۹۲ـ۱۹۳،قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
[۱۰۰]
عبدالحسین،جواهرکلام، تربت پاکان قم،ج ۱، ص ۵۱۸، قم ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳ش.
علوم دینی را نزد برخی استادان حوزه قم و سپس پدرش و حاج آقاحسین بروجردی فراگرفت [۱۰۱]
محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش.
[۱۰۲]
عبدالحسین جواهرکلام، تربت پاکان قم،ج ۱، ص ۵۱۸، قم ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳ش.
وی از حدود ۱۳۳۰ش/ ۱۳۷۰ در شهر ری و سپس در تهران سکونت گزید و به تدریس اشتغال یافت، و پس از وفات پدرش به قم رفت و در مدرسه حجّتیه به تدریس و تألیف چند اثر فقهی پرداخت و در ۱۳۶۸ش درگذشت. [۱۰۳]
محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم،ج۱، ص۱۹۲ـ ۱۹۳، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش).
[۱۰۴]
عبدالحسین جواهرکلام، تربت پاکان قم، ج۱، ص۵۱۸ـ۵۱۹، قم ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳ش.
[۱۰۵]
خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی عربی، ستون ۶۸۲، تهران ۱۳۴۴ش.
۱۵ - فهرست منابع(۱) محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمد محسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد ۱۴۰۴. (۳) رضا استادی، گروهی از دانشمندان شیعه، قم ۱۳۸۳ش. (۴) محمدهادی امینی، معجم‌المطبوعات النجفیة: منذ دخول الطباعة الی النجف حتی الان، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۶. (۵) اکبر ایرانی‌قمی، روش شیخ‌طوسی در تفسیر تبیان، تهران ۱۳۷۱ش. (۶) عبدالحسین جواهرکلام، تربت پاکان قم، قم ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳ش. (۷) مرتضی حائری یزدی، سرّ دلبران: عرفان و توحید ناب در ضمن داستان‌ها، به کوشش رضا استادی، قم ۱۳۷۷ش. (۸) محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵. (۹) جعفر حسینی اشکوری، فهرست کتب خطی کتابخانه سیدمحمد حجت کوهکمری، قم ۱۳۷۷ش. (۱۰) علیرضا ریحان، آینه دانشوران، چاپ ناصر باقری بیدهندی، قم ۱۳۷۲ش. (۱۱) عزالدین زنجانی، «مصاحبه با استاد آیت‌اللّه سیدعزالدین زنجانی»، حوزه، سال ۴، ش ۵ (آذر و دی ۱۳۶۶). (۱۲) محمد شریف‌رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم ۱۳۳۲ـ (۱۳۳۳ش). (۱۳) محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش. (۱۴) مرتضی مبرقعی، «مصاحبه با آیةاللّه سیدمرتضی مبرقعی»، حوزه، سال ۸، ش ۱و۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰). (۱۵) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، تهران ۱۳۷۴ش. (۱۶) شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴. (۱۷) المسلسلات فی الاجازات: محتویة علی اجازات علماء الاسلام فی حق شهاب‌الدین الحسینی المرعشی النجفی، جمعها نجله محمود مرعشی، قم: کتابخانه آیةاللّه مرعشی نجفی، ۱۴۱۶. (۱۸) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی عربی، تهران ۱۳۴۴ش. (۱۹) خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش. (۲۰) مرتضی مطهری، گفتارهای معنوی، تهران ۱۳۷۰ش. (۲۱) اشراف جعفر سبحانی،موسوعة طبقات الفقهاء، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴. (۲۲) موسوعة مؤلفی الامامیة، قم: مجمع الفکر الاسلامی، ۱۳۷۸ـ۱۳۷۹ش. (۲۳) «نجوم امت، :۷ آیت‌اللّه سیدمحمد حجت»، نور علم، ش۱۰ (خردد ۱۳۶۴). (۲۴) حسین نوری همدانی، «مصاحبه با استاد آیت‌اللّه حسین نوری»، حوزه، سال ۵، ش ۳ (مرداد و شهریور ۱۳۶۷) ۱۶ - پانویس
۱۷ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حجت کوهکمری»، شماره۵۸۴۰. سایت اندیشه قم |